دریافت: 24/8/91   پذیرش: 2/4/92

مقدمه

  دارو به عنوان یک کالای استراتژیک مورد توجه همه کشورها بوده است و بخش عظیمی از هزینه‌های سلامت را به خود اختصاص می‌دهد. برای تأمین دسترسی همگانی به مراقبت‌های بهداشتی مناسب و دستیابی به اهداف توسعه هزاره مرتبط با سلامتی، مصرف منطقی دارو یکی از اهداف اساسی در بخش بهداشت و درمان می‌باشد. دارو، 20 تا 40 درصد بودجه سلامت را در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و 10 تا 20 درصد را در کشورهای توسعه یافته به خود اختصاص می‌دهد. آمار نشان می‌دهد که میانگین تجویز دارو در ایران دو برابر میزان رایج استاندارد بین‌المللی است (1). آمارهای وزارت بهداشت حاکی از آن است که برخی از داروها از جمله دگزامتازون و سفکسیم در نسخ پزشکان به صورت غیر منطقی تجویز شده‌اند. داروی دگزامتازون از دسته کورتیکواستروئیدها می‌باشد که می‌تواند عوارض و آثار سوئی بر دستگاه گوارش، چشم، استخوان‌ها، عوارض قلبی- عروقی و اثرات سوء عصبی- روانی بر جای گذارد (2). همچنین نتایج یک تحقیق در آفریقای جنوبی نشان داد که میانگین داروهای تجویزی در بیمارستان‌های عمومی 2/3 بوده است. هر چند شاخص‌های توسعه یافته توسط سازمان بهداشت جهانی به عنوان الگویی برای تجویز دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد، نتیجه یک تحقیق نشان می‌دهد که ممکن است حتی شاخص‌های این سازمان بین‌المللی مقتضی نباشند و نیاز به توسعه شاخص‌های جدید وجود داشته باشد.

  روش کار

  این مطالعه، یک مطالعه توصیفی- مقطعی است که طی آن اطلاعات مربوط به نسخه‌های تجویزی به صورت سالانه و در مدت پنج سال از سال 1384 تا 1389 از دفترچه‌های بیمه درمانی بیمه‌شدگان موجود در سازمان‌های بیمه‌ای، استخراج گردید و سپس در نرم‌افزار Excel مورد تحلیل قرار گرفت.

  نتایج

  در مجموع حدود 5% کاهش، در تجویز داروهای تزریقی دیده می‌شود. همچنین میزان داروهای آنتی‌میکروبیال کاهش اندکی از 25/64% در سال 1384 به 62% در سال 1385 داشته است. این کاهش تا سال 1386 ادامه یافته و به میزان 2/42% رسیده است. تجویز این دسته دارویی، حدود 16% کاهش نشان می‌دهد. میزان تجویز داروهای کورتیکواستروئید از 13% در سال 1384 به 23% در سال 1389 افزایش نشان می‌دهد. قابل ذکر است که درصد داروهای آنتی‌ماکروبیال در مقایسه با دیگر متغیرها بیشتر بوده است.

  بحث و نتیجه‌گیری

  تجویز صحیح و منطقی دارو یکی از عوامل مهم تأمین‌کننده امنیت سلامت جامعه به شمار می‌رود. مسلماً بی‌توجهی به مصرف منطقی دارو می‌تواند پیامدهای نامناسبی چون نارضایتی بیمار، طولانی شدن و تشدید بیماری، ایجاد عوارض جانبی خطرناک، بستری شدن در بیمارستان، کم‌رنگ شدن ارتباط پزشک و بیمار، و در نهایت افزایش هزینه‌های درمانی برای افراد و دستگاه‌های دولتی و مهم‌تر از همه ایجاد مشکل همیشگی کمبود دارو در کل کشور را در بر داشته باشد (1). به دلیل عوارض جانبی حاصل از استفاده مفرط و ناصحیح دارو و مشکلات اقتصادی ناشی از آن، امروزه گرایش قوی در محدود کردن استفاده از دارو در سطح بین‌المللی به ویژه در کشورهای پیشرفته مطرح بوده و برای آن برنامه‌ریزی شده است. از علل اصلی مصرف بی‌رویه دارو، کمبود اطلاعاتی در هر دو قشر تجویز کننده و مصرف کننده را می‌توان ذکر کرد (2).

  برای استفاده از داروهای تزریقی که دردآور و ناراحت‌کننده، گران‌تر و با ایمنی کمتر همراه است، به افراد ماهر و آموزش دیده نیاز است (3 و 4). از آن جایی که تجویز شکل تزریقی داروها انتخاب مناسبی برای اغلب بیماران نیست و تزریق دارو خطراتی برای بیمار به همراه دارد، باید در خصوص تمایل زیاد بعضی از پزشکان به تجویز اشکال دارویی تزریقی از مباحث آموزشی بیشتری سود جست (5). از سویی دیگر هزینه فرآورده‌های تزریقی تقریباً همیشه بالاتر از فرآورده‌های خوراکی است و تجویز این نوع از داروها بجز در مواقع اورژانسی بایستی محدود به بیماران بستری در بیمارستان‌ها شود. لذا تدوین پروتکل‌ها و دستورعمل‌های درمانی استاندارد و ابلاغ بخشنامه‌های اجرایی لازم در خصوص این دسته از فرآورده‌های دارویی، موجب جلوگیری از تجویز بیش از اندازه، نامناسب و غیر منطقی این داروها خواهد شد (6). استفاده بیش از حد از داروهای آنتی‌بیوتیک می‌تواند منجر به معضلات شدید بالینی نظیر اشاعه مقاومت دارویی، عفونت‌های فوق‌العاده و گسترده، حساسیت‌ها و ایجاد سایر مخاطرات بهداشتی گردد (7). بررسی‌های علمی، استفاده نامناسب از آنتی‌بیوتیک‌ها در مقیاس وسیع و به صورت جهانی را گزارش کرده‌اند. استفاده نامناسب از آنتی‌بیوتیک‌ها به طور بالقوه می‌تواند منجر به مقاومت
ضد میکروبی و ضرورتاً افزایش استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های گران‌قیمت‌تر برای درمان عفونت‌های معمول و تهدید کننده زندگی گردد (8 و 9). مقاومت میکروبی به سرعت در حال تبدیل شدن به یک معضل عمده بهداشتی در سراسر جهان و خصوصاً کشورهای در حال توسعه است؛ به عنوان مثال در نپال که یک کشور در حال توسعه در جنوب آسیا است، مقاومت میکروبی در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها در حال افزایش است.